مبارزه با فقر
امیر مومنان چگونه با فقر مبارزه می‌کرد؟
از جمله اموری که در عمر کوتاه حکومت امیر مۆمنان علیه السلام، در شمار اولویت های کاری نظام علوی قرار گرفت، مبارزه با انواع فقر بود. آن حضرت به منظور زدودن چهره کریه فقر از جامعه اسلامی و بهینه سازی وضعیت اقتصادی و معیشتی مردم، با اتخاذ برنامه های مختلف فرهنگی، سیاسی و اقتصادی به ستیز با عوامل و خشکاندن ریشه های فقر و تهی دستی پرداخت.
امام علی علیه السلام فرهنگ سازی را از شمار سیاست های خود در راه ستیز با فقر قرار داد و برای اجرا و اعمال آن، راهکارهای گوناگونی برگزید و از آنها بهره جست.
تشویق مردم به کار
ترغیب و تشویق آن حضرت به کار نیز- به لحاظ فرصت های شغلی مختلف- گونه های گوناگونی به خود می گرفت.
الف: ترغیب عمومی
گاهی همه طبقات مردم مشمول تشوق آن حضرت قرار می گرفتند؛ لذا می فرمود:
«مَن طَلَبَ الدنیا حَلالاً، تعطُّفاً عَلی والِدِ او ولدِ او زَوجهِ، بَعَثَهُ اللهُ تعالی و وَجَههُ عَلی صُورَهِ القَمَرِ لیلهَ البَدر؛ (1) هر کس بر پایه مهر و محبت به پدر و مادر، فرزند و همسر، رزق و روزی حلالی را تحصیل کند خداوند در حالی او را از قبر برانگیزد که صورتش چون قرص قمر بدرخشد»
ظاهر این روایت، ترغیب عموم مردم به کار و تلاش است، و اختصاص به گروه و صنفی از اقشار جامعه نداشته، بلکه توانگران نیز مشمول این ترغیب و فراخوانی بوده اند؛ چنانکه در روایتی دیگر، فرمود:
«اوصیکُم بِالخَشیَهِ مِنَ الله فی السّرِ وَ العَلانیَه وَ العَدلَ فِی الرِّضا و الغَضَبِ، وَ الاکتسابِ فِی الفَقر و الغنی (2)؛ شما را سفارش می کنم به خدا ترسی در نهان و عیان، رعایت عدالت در خوشی و خشم و کسب روزی در روز نیازمندی و بی نیازی»
ب:تشویق زهد پیشگان
گروهی با این ذهنیت که فعالیت معیشتی، مانع و مزاحم دستیابی به کمال معنوی است، چندان انگیزه و تمایلی برای حضور در عرصه فعالیت های دنیوی ندارند؛ لذا امیر مۆمنان علیه السلام این تصور را بی پایه دانسته و فرمود:
«انّ طلبَ المَعاشِ مِنْ حِلّهِ لا یشغَلُ عَن عَمَلِ الاخِرَهُ؛ (3) بی تردید در پی تأمین معیشت از راه حلال آن رفتن، انسان را از امور اخروی باز ندارد»
بلکه در سخنی دیگر، آن را از جمله ویژگی های مومن به شمار آورده است:
«للمومِنِ ثلاثُ ساعات، فساعَهُ یُناجی فیها ربَّه وَ ساعَهُ یَرُمُّ به مَعاشَهُ و ساعَهُ یُخَلُّ بَیْنَ نفسِه وَ بینَ لَذَّتِها فیما یَحِلُّ و یَجمُل؛ (4) مۆمن را سه ساعت (برنامه و زمان) باشد: ساعت و مقطعی را به مناجات با خدایش اختصاص دهد، برهه ای از وقت خویش را به تامین و اصلاح معاش بپردازد، و زمانی را به منظور استفاده از لذت های حلال برای خود واگذارد»
امیرمومنان علیه السلام به منظور فقر زدایی از چهره جامعه، اصناف و اقشار مختلف مردم را از کم کاری نیز برحذر داشته و می فرمود: «مَنْ قَصُرَ فِی العَملِ ابتَلی بِالهمِّ (10)؛ آن که درکارکوتاهی ورزید، دچار اندوه گردید»
ج: تشویق صنعت گران
به لحاظ اینکه چرخش صنعت، اشتغال زایی و حمایت از تولید و افزایش آن را به همراه دارد، و همچنین افزایش کالا و حمایت از مصرف کننده را ایجاد کرده و نقش موثری در زدودن چهره فقر از جامعه دارد، امیر مۆمنان علیه السلام صاحبان حرفه و صنعت گران را مورد تشویق قرار داده و می فرمود:
«اِنَّ الله یُحِبُّ المُحترِفَ الامین(5)؛ خداوند صاحب حرفه امین را دوست دارد»
د: تشویق بازرگانان
تجارت و بازرگانی، افزون بر فراهم آوردن کالاهای مورد نیاز جامعه، رفاه بیشتر جامعه را به همراه دارد و از مهم ترین راه های اشتغال سالم و کسب درآمد، به شمار می آید؛ لذا امیر مۆمنان علیه السلام بازرگانان را نیز مورد تشویق قرار داده است:
«تَعَرَّضُوا لِلتَّجارَهِ فانَّ لَکُم فیه غِنیً عَمّا ایدِی الناس(6)؛ به داد و ستد بپردازید که بی نیازی شما از آنچه در اختیار مردم است، در آن است»
تشویق بر اعتدال در مصرف
میانه روی در مصرف، راه کار دیگری است برای جلوگیری از ابتلای به فقر؛ به گونه ای که اگر کار و تلاش جایگزین بیکاری و تنبلی شود و درآمدساز گردد، ولی در«مصرف» افراط شود، بر چیده شدن سایه شوم فقر را تضمینی نخواهد بود، بلکه همراه کار و کوشش میانه روی در مصرف هم برای فقر زدایی لازم است. از همین رو است که امیر مۆمنان علیه السلام افزون بر فراخواندن قشرهای مختلف مردم به میدان کار، آنان را بر رعایت اعتدال در مصرف و هزینه های زندگی تشویق می کرد و می فرمود:
«لَن یُهلَکَ مَن اقتَصَدَ وَ لَن یَفتقِر من زَهَدَ (7)؛ کسی که میانه روی برگزید، هرگز بیچاره نگردد و کسی که زهد پیشه کرد، هرگز به دام نیفتد»
تاثیرگذاری میانه روی و رعایت اعتدال- در مصرف و هزینه زندگی- برای مبارزه با فقر و رهیدن از آن، به گونه ای است که امیرمۆمنان علیه السلام فرمود:
«ضَمِنتُ لِمَن اقتَصَد َ ان لا یَفتَقِر(8) ؛ برای کسی که میانه روی پیشه سازد، بی نیازی از دیگران را ضمانت می کنم»
تهدید بر بیکاری
گویا برای فراخوانی اقشار مختلف مردم«تشویق به کار» کارساز نبود که امیر مۆمنان علیه السلام بدان بسنده نکرده، بلکه از راه کار مخالف آن(تهدید و هشدار) بهره جسته و می فرمود:
«مَن وَجَدَ ماءً و تُراباً ثُمَّ افتَقَرَ فاُبعَدَه اللهُ (9)؛ کسی که آب و زمینی در اختیار دارد و فقیر است، خدا او را از رحمت خود محروم کرده است».
تهدید برکم کاری
امیرمومنان علیه السلام به منظور فقر زدایی از چهره جامعه، اصناف و اقشار مختلف مردم را از کم کاری نیز برحذر داشته و می فرمود:
«مَنْ قَصُرَ فِی العَملِ ابتَلی بِالهمِّ (10)؛ آن که درکارکوتاهی ورزید، دچار اندوه گردید»
برخی از شارحان نهج البلاغه همچون علامه خویی این حدیث را چنین معنا کرده اند:
«کوتاهی در کار دنیا و آخرت، مایه اندوه است»(11)
تهدید بر تنبلی
بین تلاش و پاداش، پیوندی ناگسستنی و تغییر ناپذیر است. بدون کوشش و تلاش و با سستی و تنبلی، دو سرای را سرانجامی جز فقر و تهی دستی نباشد؛ از این رو، امیرمۆمنان علیه السلام افرادی را که با کسالت و جهالت، زمینه ساز محرومیت خود از نعمت خداوندی می شوند و تن به اسارت فقر می دهند، از تنبلی برحذر داشته، بر توشه تلخ و ناگوار آن (ذلت فقر)، چنین هشدار داده است:
امیر مۆمنان علیه السلام این تصور را بی پایه دانسته و فرمود: «انّ طلبَ المَعاشِ مِنْ حِلّهِ لا یشغَلُ عَن عَمَلِ الاخِرَهُ؛ بی تردید در پی تأمین معیشت از راه حلال آن رفتن، انسان را از امور اخروی باز ندارد»
«انَّ الاشیاءَ لَمّا ازدُوِجَت، ازدَوَج الکسلُ و العَجِزُ فَنُتِجا بَینَهُما الفَقر؛ (12) به یقین وقتی اشیا جفت هم شوند، تنبلی و ناتوانی نیز گرد هم آیند و فقر و تهی دستی تولد یابد».
آن حضرت، تنبلی در امور دنیا را نشانه سستی و تنبلی بیشتر در امور آخرت دانسته و فرموده است:
«انی لا بغَضُ الرَّجُلَ یکوُن کَسلانَ مِن امرِ دَنیاه، اذا کانَ کَسلانَ مِن امرِ دَنیاه فَهوَ عشن آخرتِهِ اکسَل؛ (13)از مردی که درکار دنیایش تنبل است، نفرت دارم؛ زیرا وقتی درکار دنیای خود تنبل باشد، درکارآخرتش تنبل تر است»
پس اگر مولود تنبلی در امور دنیوی«فقر» است، محصول تنبلی در امور اخروی نیز جز«درماندگی» نیست!
تهدید بر ناپایداری درکار
پرهیز از بی حوصلگی و عدم استقامت در کار، شرط دیگری به منظور رهیدن از بند تنگ دستی است؛ زیرا اگر بر سستی و تنبلی، خط قرمز و بطلان کشیده شد و عمر کم کاری و بیکاری نیز در جامعه ای به سر آمد، لیکن پس از فراهم آمدن فرصت های شغلی و جذب نیروی کار به بازار کار، ثبات قدم بایسته ای برای ادامه کار نبود و به هنگام برخورد با سختی ها و مشکلات کاری طاقت ها تمام گردید، نوبت بازگشت بیکاری و در پی آن، تهی دستی فرا خواهد رسید. از این رو امیرمۆمنان علیه السلام فرمود:
«مَن لَمْ یَصبِر علی کَدِّهِ صَبَر علی الافلاسِ؛ (14) کسی که بر رنج عمل پایداری نورزد، باید بر تهی دستی صبر کند[چون فقر و تنگدستی، محصول و کشت عدم استقامت او در کار بوده، از برداشت آن ناگزیر است]»
«لِکُلِّ نعمَه مِفتاحُ و مِغلاقٌ فَمفتاحُها الصَّبرُ و مغلاقُها الکسَل؛ (15) هر نعمتی را کلید و قفلی است؛ کلید آن، صبر و قفل آن، تنبلی است»
اگر کسی پایداری درکار را پیشه خود ساخت، راه استفاده از نعمت را به روی خود گشوده و اگر سستی ورزید، آن راه را خود، به روی خویش بسته است.
پی نوشت ها :
1. مسند زید، ص255.
2. تحف العقول، ص390.
3. مصنفات شیخ مفید، (الامالی)، ج13، ص119.
4. نهج البلاغه، حکمت390؛ تحف العقول، ص203؛ امالی، طوسی، ص47ح53240، قم، دارالثقافه، چ1، 1414ق.
5. من لا یحضره الفقیه، ج3، ص158،قم، جامعه مدرسین.
6. کافی، کلینی، ج5، ص319؛ من لا یحضره الفقیه، ج2،ص161؛ خصال، ص621.
7. بحار الانوار، مجلسی، ج77، ص212، ح1.
8. همان، ج71، ص346، ح9.
9. وسایل الشیعه، حر عاملی، ج1، ص24، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
10. نهج البلاغه، حکمت137.
11. منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، میرزا حبیب الله خوی، ج21، ص194، تهران، مکتب الاسلامیه، تهران، چ2.
12. کافی، ج5، ص86.
13. دعائم الاسلام، تمیمی مغربی، ج2، ص14، ح2، بیروت، دارالاضواء، چ1، 1411ق.
14. غرر الحکم و درر الکلم، ج2، ص229، ح1333، بیروت مۆسسه اعلمی للمطبوعات، بیروت، 1407ق.
15. شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید، ج20، ص322.
امیر مۆمنان چگونه با فقر مبارزه می‌کرد؟
از جمله اموری که در عمر کوتاه حکومت امیر مۆمنان علیه السلام، در شمار اولویت های کاری نظام علوی قرار گرفت، مبارزه با انواع فقر بود. آن حضرت به منظور زدودن چهره کریه فقر از جامعه اسلامی و بهینه سازی وضعیت اقتصادی و معیشتی مردم، با اتخاذ برنامه های مختلف فرهنگی، سیاسی و اقتصادی به ستیز با عوامل و خشکاندن ریشه های فقر و تهی دستی پرداخت.
امام علی علیه السلام فرهنگ سازی را از شمار سیاست های خود در راه ستیز با فقر قرار داد و برای اجرا و اعمال آن، راهکارهای گوناگونی برگزید و از آنها بهره جست.
تشویق مردم به کار
ترغیب و تشویق آن حضرت به کار نیز- به لحاظ فرصت های شغلی مختلف- گونه های گوناگونی به خود می گرفت.
الف: ترغیب عمومی
گاهی همه طبقات مردم مشمول تشوق آن حضرت قرار می گرفتند؛ لذا می فرمود:
«مَن طَلَبَ الدنیا حَلالاً، تعطُّفاً عَلی والِدِ او ولدِ او زَوجهِ، بَعَثَهُ اللهُ تعالی و وَجَههُ عَلی صُورَهِ القَمَرِ لیلهَ البَدر؛ (1) هر کس بر پایه مهر و محبت به پدر و مادر، فرزند و همسر، رزق و روزی حلالی را تحصیل کند خداوند در حالی او را از قبر برانگیزد که صورتش چون قرص قمر بدرخشد»
ظاهر این روایت، ترغیب عموم مردم به کار و تلاش است، و اختصاص به گروه و صنفی از اقشار جامعه نداشته، بلکه توانگران نیز مشمول این ترغیب و فراخوانی بوده اند؛ چنانکه در روایتی دیگر، فرمود:
«اوصیکُم بِالخَشیَهِ مِنَ الله فی السّرِ وَ العَلانیَه وَ العَدلَ فِی الرِّضا و الغَضَبِ، وَ الاکتسابِ فِی الفَقر و الغنی (2)؛ شما را سفارش می کنم به خدا ترسی در نهان و عیان، رعایت عدالت در خوشی و خشم و کسب روزی در روز نیازمندی و بی نیازی»
ب:تشویق زهد پیشگان
گروهی با این ذهنیت که فعالیت معیشتی، مانع و مزاحم دستیابی به کمال معنوی است، چندان انگیزه و تمایلی برای حضور در عرصه فعالیت های دنیوی ندارند؛ لذا امیر مۆمنان علیه السلام این تصور را بی پایه دانسته و فرمود:
«انّ طلبَ المَعاشِ مِنْ حِلّهِ لا یشغَلُ عَن عَمَلِ الاخِرَهُ؛ (3) بی تردید در پی تأمین معیشت از راه حلال آن رفتن، انسان را از امور اخروی باز ندارد»
بلکه در سخنی دیگر، آن را از جمله ویژگی های مومن به شمار آورده است:
«للمومِنِ ثلاثُ ساعات، فساعَهُ یُناجی فیها ربَّه وَ ساعَهُ یَرُمُّ به مَعاشَهُ و ساعَهُ یُخَلُّ بَیْنَ نفسِه وَ بینَ لَذَّتِها فیما یَحِلُّ و یَجمُل؛ (4) مۆمن را سه ساعت (برنامه و زمان) باشد: ساعت و مقطعی را به مناجات با خدایش اختصاص دهد، برهه ای از وقت خویش را به تامین و اصلاح معاش بپردازد، و زمانی را به منظور استفاده از لذت های حلال برای خود واگذارد»
امیرمومنان علیه السلام به منظور فقر زدایی از چهره جامعه، اصناف و اقشار مختلف مردم را از کم کاری نیز برحذر داشته و می فرمود: «مَنْ قَصُرَ فِی العَملِ ابتَلی بِالهمِّ (10)؛ آن که درکارکوتاهی ورزید، دچار اندوه گردید»
ج: تشویق صنعت گران
به لحاظ اینکه چرخش صنعت، اشتغال زایی و حمایت از تولید و افزایش آن را به همراه دارد، و همچنین افزایش کالا و حمایت از مصرف کننده را ایجاد کرده و نقش موثری در زدودن چهره فقر از جامعه دارد، امیر مۆمنان علیه السلام صاحبان حرفه و صنعت گران را مورد تشویق قرار داده و می فرمود:
«اِنَّ الله یُحِبُّ المُحترِفَ الامین(5)؛ خداوند صاحب حرفه امین را دوست دارد»
د: تشویق بازرگانان
تجارت و بازرگانی، افزون بر فراهم آوردن کالاهای مورد نیاز جامعه، رفاه بیشتر جامعه را به همراه دارد و از مهم ترین راه های اشتغال سالم و کسب درآمد، به شمار می آید؛ لذا امیر مۆمنان علیه السلام بازرگانان را نیز مورد تشویق قرار داده است:
«تَعَرَّضُوا لِلتَّجارَهِ فانَّ لَکُم فیه غِنیً عَمّا ایدِی الناس(6)؛ به داد و ستد بپردازید که بی نیازی شما از آنچه در اختیار مردم است، در آن است»
تشویق بر اعتدال در مصرف
میانه روی در مصرف، راه کار دیگری است برای جلوگیری از ابتلای به فقر؛ به گونه ای که اگر کار و تلاش جایگزین بیکاری و تنبلی شود و درآمدساز گردد، ولی در«مصرف» افراط شود، بر چیده شدن سایه شوم فقر را تضمینی نخواهد بود، بلکه همراه کار و کوشش میانه روی در مصرف هم برای فقر زدایی لازم است. از همین رو است که امیر مۆمنان علیه السلام افزون بر فراخواندن قشرهای مختلف مردم به میدان کار، آنان را بر رعایت اعتدال در مصرف و هزینه های زندگی تشویق می کرد و می فرمود:
«لَن یُهلَکَ مَن اقتَصَدَ وَ لَن یَفتقِر من زَهَدَ (7)؛ کسی که میانه روی برگزید، هرگز بیچاره نگردد و کسی که زهد پیشه کرد، هرگز به دام نیفتد»
تاثیرگذاری میانه روی و رعایت اعتدال- در مصرف و هزینه زندگی- برای مبارزه با فقر و رهیدن از آن، به گونه ای است که امیرمۆمنان علیه السلام فرمود:
«ضَمِنتُ لِمَن اقتَصَد َ ان لا یَفتَقِر(8) ؛ برای کسی که میانه روی پیشه سازد، بی نیازی از دیگران را ضمانت می کنم»
تهدید بر بیکاری
گویا برای فراخوانی اقشار مختلف مردم«تشویق به کار» کارساز نبود که امیر مۆمنان علیه السلام بدان بسنده نکرده، بلکه از راه کار مخالف آن(تهدید و هشدار) بهره جسته و می فرمود:
«مَن وَجَدَ ماءً و تُراباً ثُمَّ افتَقَرَ فاُبعَدَه اللهُ (9)؛ کسی که آب و زمینی در اختیار دارد و فقیر است، خدا او را از رحمت خود محروم کرده است».
تهدید برکم کاری
امیرمومنان علیه السلام به منظور فقر زدایی از چهره جامعه، اصناف و اقشار مختلف مردم را از کم کاری نیز برحذر داشته و می فرمود:
«مَنْ قَصُرَ فِی العَملِ ابتَلی بِالهمِّ (10)؛ آن که درکارکوتاهی ورزید، دچار اندوه گردید»
برخی از شارحان نهج البلاغه همچون علامه خویی این حدیث را چنین معنا کرده اند:
«کوتاهی در کار دنیا و آخرت، مایه اندوه است»(11)
تهدید بر تنبلی
بین تلاش و پاداش، پیوندی ناگسستنی و تغییر ناپذیر است. بدون کوشش و تلاش و با سستی و تنبلی، دو سرای را سرانجامی جز فقر و تهی دستی نباشد؛ از این رو، امیرمۆمنان علیه السلام افرادی را که با کسالت و جهالت، زمینه ساز محرومیت خود از نعمت خداوندی می شوند و تن به اسارت فقر می دهند، از تنبلی برحذر داشته، بر توشه تلخ و ناگوار آن (ذلت فقر)، چنین هشدار داده است:
امیر مۆمنان علیه السلام این تصور را بی پایه دانسته و فرمود: «انّ طلبَ المَعاشِ مِنْ حِلّهِ لا یشغَلُ عَن عَمَلِ الاخِرَهُ؛ بی تردید در پی تأمین معیشت از راه حلال آن رفتن، انسان را از امور اخروی باز ندارد»
«انَّ الاشیاءَ لَمّا ازدُوِجَت، ازدَوَج الکسلُ و العَجِزُ فَنُتِجا بَینَهُما الفَقر؛ (12) به یقین وقتی اشیا جفت هم شوند، تنبلی و ناتوانی نیز گرد هم آیند و فقر و تهی دستی تولد یابد».
آن حضرت، تنبلی در امور دنیا را نشانه سستی و تنبلی بیشتر در امور آخرت دانسته و فرموده است:
«انی لا بغَضُ الرَّجُلَ یکوُن کَسلانَ مِن امرِ دَنیاه، اذا کانَ کَسلانَ مِن امرِ دَنیاه فَهوَ عشن آخرتِهِ اکسَل؛ (13)از مردی که درکار دنیایش تنبل است، نفرت دارم؛ زیرا وقتی درکار دنیای خود تنبل باشد، درکارآخرتش تنبل تر است»
پس اگر مولود تنبلی در امور دنیوی«فقر» است، محصول تنبلی در امور اخروی نیز جز«درماندگی» نیست!
تهدید بر ناپایداری درکار
پرهیز از بی حوصلگی و عدم استقامت در کار، شرط دیگری به منظور رهیدن از بند تنگ دستی است؛ زیرا اگر بر سستی و تنبلی، خط قرمز و بطلان کشیده شد و عمر کم کاری و بیکاری نیز در جامعه ای به سر آمد، لیکن پس از فراهم آمدن فرصت های شغلی و جذب نیروی کار به بازار کار، ثبات قدم بایسته ای برای ادامه کار نبود و به هنگام برخورد با سختی ها و مشکلات کاری طاقت ها تمام گردید، نوبت بازگشت بیکاری و در پی آن، تهی دستی فرا خواهد رسید. از این رو امیرمۆمنان علیه السلام فرمود:
«مَن لَمْ یَصبِر علی کَدِّهِ صَبَر علی الافلاسِ؛ (14) کسی که بر رنج عمل پایداری نورزد، باید بر تهی دستی صبر کند[چون فقر و تنگدستی، محصول و کشت عدم استقامت او در کار بوده، از برداشت آن ناگزیر است]»
«لِکُلِّ نعمَه مِفتاحُ و مِغلاقٌ فَمفتاحُها الصَّبرُ و مغلاقُها الکسَل؛ (15) هر نعمتی را کلید و قفلی است؛ کلید آن، صبر و قفل آن، تنبلی است»
اگر کسی پایداری درکار را پیشه خود ساخت، راه استفاده از نعمت را به روی خود گشوده و اگر سستی ورزید، آن راه را خود، به روی خویش بسته است.
پی نوشت ها :
1. مسند زید، ص255.
2. تحف العقول، ص390.
3. مصنفات شیخ مفید، (الامالی)، ج13، ص119.
4. نهج البلاغه، حکمت390؛ تحف العقول، ص203؛ امالی، طوسی، ص47ح53240، قم، دارالثقافه، چ1، 1414ق.
5. من لا یحضره الفقیه، ج3، ص158،قم، جامعه مدرسین.
6. کافی، کلینی، ج5، ص319؛ من لا یحضره الفقیه، ج2،ص161؛ خصال، ص621.
7. بحار الانوار، مجلسی، ج77، ص212، ح1.
8. همان، ج71، ص346، ح9.
9. وسایل الشیعه، حر عاملی، ج1، ص24، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
10. نهج البلاغه، حکمت137.
11. منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، میرزا حبیب الله خوی، ج21، ص194، تهران، مکتب الاسلامیه، تهران، چ2.
12. کافی، ج5، ص86.
13. دعائم الاسلام، تمیمی مغربی، ج2، ص14، ح2، بیروت، دارالاضواء، چ1، 1411ق.
14. غرر الحکم و درر الکلم، ج2، ص229، ح1333، بیروت مۆسسه اعلمی للمطبوعات، بیروت، 1407ق.
15. شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید، ج20، ص322.
