فیلترینگ اینجا، اونجا، همه جا

در این گزارش قصد داریم تا نگاهی به اوضاع فیلترینگ در ایران و دیگر کشورهای جهان داشته باشیم و مقوله فیلترینگ هوشمند را هم مورد بررسی قرار دهیم تا روند رو به بهبودی که وجود دارد، به شکل بهتری به چشم آید. همراه ما با این گزارش باشید.

دولت یک کشور، همیشه یکی از ارکان اصلی در تمامی موارد است. زیرا بیشتر از هر بخش دیگری در کشور نقش اجرایی داشته و وظیفه سنگینی در این راستا به عهده دارد. کارهایی مانند تصحیح یک فرهنگ نادرست یا تغییر عادات نامناسبی که در یک منطقه به وجود می آید بخش اعظمی از سختی هایش متوجه دولتی است که بر مردم آن منطقه نظارت دارد. به همین دلیل همیشه میزان حساسیت کار در این زمینه بالاتر است. مواردی مانند رفتار مردم یک کشور در جهان مجازی، یکی از این مواردی است که باعث می شود تصمیم گیری دراین راستا کمی سخت تر از بقیه موارد شود و این امکان وجود نداشته باشد که بتوان یک رفتار یا شیوه ثابت در این مورد را به کار گرفته و به اجرا درآورد. ممکن است با توجه به جریان های پیش آمده لازم شود تا یک سری از سیاست‌های رفتاری تغییر پیدا کنند یا دسترسی هایی که در گذشته وجود داشته محدود شود. این ماجرا بارها در کشور ما مشاهده شده است و همیشه شنیده ایم که اعتراض هایی در رابطه با محدودیت هایی که در جهان مجازی برای کاربران کشورمان وجود دارد، انجام گرفته است. بسیاری از مردم این تصور را دارند که این مشکلات تنها به کاربران ایرانی و مردم کشور ما خلاصه می شود، در حالی که باید گفت ما یکی از کشورهایی هستیم که در حال حاضر به صورت آگاهانه در این زمینه رفتار می کنیم و ممکن است که در گذشته به دلیل یک سری مشکلات برخی از تصمیم گیری هایی که در این رابطه انجام گرفته، تا حدودی نادرست بوده اند اما خوشبختانه در شرایط فعلی بیشتر مشکلات قبلی در حال اصلاح شدن می باشند. خودمان هم با رفتارهای نادرستی که در چند وقت قبل انجام دادیم و آن ها را به دفعات هم تکرار کردیم نشان دادیم که نیاز به کنترل و تا حدودی محدودیت داریم. درست است که نباید به خاطر عده ای کاربر اینترنتی خاص که رفتار نادرستی دارند، تمامی کاربران را محدود کرد اما باید به این مورد هم توجه داشته باشیم که در بعضی از مواقع ضربه ای که از نظر خراب شدن شخصیت اجتماعی به خاطر رفتار نادرست برخی از کاربران به فرهنگ و وجهه مردم یک کشور زده می شود، ضربه ای است که به سختی می توان آثار آن را کمرنگ کرد. بحث فیلترینگ موضوع مطرح شده در بیشتر کشورهاست و تنها به کشور ما مربوط نمی شود. بارها در مورد مشکلاتی که در رابطه با مقوله فیلترینگ کشور وجود داشته انتقاداتی را مطرح کرده ایم.

چرا فیلترینگ لازم است؟
در حال حاضر همه می توانند به سادگی از طریق رایانه های شخصی، تبلت و حتی تلفن های همراه هوشمند خود به دنیای بزرگ اینترنت وارد شده و به تبادل اطلاعات با دیگران بپردازند. اما همیشه شنیده ایم که اینترنت مانند یک چاقو یا تیغ دو لبه است که همان طوری که کلی مزایا و ویژگی های مثبت دارد، ممکن است باعث ایجاد آسیب و صدمه هم به کاربران یا مردم یک کشور شود. حتی در بعضی از موارد با اطمینان می توان گفت که اینترنت نه تنها قادر است به انسان ضربه وارد کند بلکه بسیار ساده تر از چیزی که فکر کنیم می تواند به عاملی برای انحطاط ما تبدیل شود. با توجه به این که به هیچ عنوان نمی توان مانع از نشر و بارگذاری مطالبی که بر خلاف عرف و اخلاق جامعه است شد، تدوین گران و تصمیم گیران قوانین اینترنتی در هر کشوری، سعی بر این دارند تا با محدود کردن دسترسی کاربران، محتوای نامناسبی که وجود دارد را از دید خارج کنند. به عنوان نمونه تمامی کشورهای جهان به صورت متفق القول خواستار عدم دسترسی کودکان به سایت های غیر اخلاقی هستند و سعی می کنند از شیوه های مختلفی نظیر راه های سخت افزاری و نرم افزاری برای پیشگیری از دسترسی کودکان به این سایت ها اقدام کنند. به همین دلیل باید به این اطمینان رسید که فیلترینگ یک امکان ضروری در بسیاری از کشورهاست و در حال حاضر تعداد کشورهایی که اینترنت را بدون فیلتر عرضه می کنند، بسیار انگشت شمار است. این فیلتر سازی ها در تمامی زمینه های سیاسی، اجتماعی، امنیتی و ابزارهای اینترنتی به صورت گزینشی و با توجه به صلاحدید هر اجتماع خاص انجام می‌شود. در ادامه نگاهی به دیگر کشورها در این زمینه خواهیم داشت و فیلترینگ را در دیگر مناطق بررسی خواهیم کرد.

کره جنوبی
همان گونه که بارها گفته ایم و حتما شما هم می دانید، کره جنوبی پیشرفته‌ترین کشور جهان از نظر دسترسی به اینترنت پر سرعت است و تعداد کاربران اینترنتی این کشور بسیار زیاد می باشد. مسلما دسترسی به اینترنت پر سرعت هم مزایا و معایب خاص خودش را دارد و می تواند در کنار منافع زیادی که دارد، تهدیداتی را هم برای شما داشته باشد. کره جنوبی چند سالی است که متصل ترین کشور جهان به اینترنت شناخته شده است، در این کشور بیش از 90 درصد خانه های آن به اینترنت متصل هستند ولی از سال 2001 که روند رو به پیشرفت در این کشور مشاهده شد قوانینی در جهت کنترل محتوای اینترنت هم برای کاربران این کشور وضع شد. براساس تصمیم گیری دولت این کشور، دسترسی به اینترنت برای گروه های مختلف جامعه محدود شدو در کره جنوبی، شرکت های فراهم کننده اینترنتی ISPها ملزم به مسدود سازی دسترسی به سایت های غیر اخلاقی و تهدید کننده امنیت ملی هستند. براساس همین قانون باید روی رایانه هایی که در مدارس و کتابخانه ها وجود دارد، نرم افزارهایی نصب شود تا دسترسی به اینترنت برای کاربران مسدود شود. این کشور تمامی دسترسی های جوانان به سایت های غیر اخلاقی را نیز مسدود کرده است.

هنــــــــــد و چین
با توجه به این که این دو کشور دارای جمعیت بسیار زیادی هستند و بخش اعظمی از کاربران اینترنتی جهان در این دو منطقه قرار دارند، هر گونه تصمیم گیری که توسط دولت های آن ها انجام گیرد، نقش اساسی در وضعیت مالی و مجازی شرکت های ارائه دهنده خدمات اینترنتی خواهد داشت. هند یکی از پر جمعیت‌ترین کشورهایی است که بیشترین وب سایت های خبری در آسیا را دارد و در سال 2014 چیزی در حدود 15 درصد از جمعیت این کشور جزو کاربران اینترنتی اش بوده اند. در هند بر اساس سیاست هایی که کشور اتخاذ کرده، دسترسی به وب سایت های غیر اخلاقی، نژاد پرستی، شرط بندی و سوء استفاده از کودکان مسدود شده است. در مورد چین هم باید گفت 46 درصد از جمعیت این کشور در این سال کاربر اینترنتی بوده اند و چین با داشتن بیشترین تعداد کاربران اینترنتی در جهان، محدود کننده‌ترین قوانین استفاده از شبکه جهانی اینترنت را داشته و برای کاربران خود به شیوه ای سخت گیرانه این قوانین را اعمال می کند. فیلترینگ اینترنت در چین تحت گستره متنوعی از قوانین و مقررات صورت می‌گیرد. در همین راستا پروژه‌ای با عنوان "سپر طلایی" وجود دارد که چیزی معادل با همان دیوار آتش بزرگ در چین می‌باشد. این پروژه به منظور سانسور و نظارت به شکل مستقیم است که توسط وزارت امنیت عمومی دولت جمهوری خلق چین به اجرا در می آید. این پروژه در سال 1998 میلادی کلید خورد و بعد از گذشت 5 سال در نوامبر 2003 به مرحله اجرا در آمد. در حال حاضر چیزی بیش از 2 میلیون نفر، جمعیتی بیش از تعداد اعضایی که ارتش آزادی بخش چین را تشکیل می دادند، برای کنترل و نظارت بر شبکه های اجتماعی با دولت چین همکاری می کنند. اما تصوری که دیگر جهانیان از این کشور دارند به این صورت است که در حال حاضر دولت چین، بزرگ ترین دشمن اینترنت در جهان است. دیوار آتش بزرگ این کشور که پروژه ای بسیار جدی و بزرگ است، گسترده ترین سیستم سانسور آنلاین جهان است.

این پروژه تنها از نرم افزارها و سخت افزارهای پیچیده و چند لایه تشکیل نشده، بلکه یک نیروی عظیم انسانی و تصمیم گیرنده های مهم دولتی در پشت آن قرار دارند که دسترسی به سرویس های آنلاین و شبکه های اجتماعی را به شکل بازگشت ناپذیری مسدود می کنند. از جمله نمونه هایی که دولت چین حساسیت زیادی روی آن دارد، می توان به مستقل شدن تایوان و تبت اشاره کرد. خشونت پلیس، واقعه تاریخی میدان " تیانمن" در سال 1989، وب سایت های بی بی سی و حتی ویکی پدیا در دوره های خاص مورد خشم دولت چین قرار گرفته و فیلتر شده اند. علاوه بر این موارد چین شیوه خاصی از فیلترینگ را در وب سایت گوگل اعمال می کند. همین چند روز پیش اعلام شد که فایروال بزرگ چین، سرویس جی میل در این کشور را مسدود کرده است و تنها راه استفاده از این سرویس در چین، " وی پی ان" می باشد. در حال حاضر سازمانی تحت عنوان GreatFire.org علیه سانسور در چین فعالیت می کند و در بیانیه ای اعلام کرده است که کاربران چینی از روز جمعه هفته پیش به بعد نتوانسته اند از سرویس ایمیل گوگل خود استفاده کنند. قبل از این کاربران اینترنت قادر بودند که از طریق پروتکل هایی مانند SMTP، IMAP، POP3 و همچنین اپلیکیشن هایی مانند ایمیل آیفون و آتلوک مایکروسافت ایمیل خود را باز کرده و به محتوای آن دسترسی داشته باشند اما از روز جمعه گذشته دسترسی به صورت کلی مسدود شده است. سخنگوی وزارت خارجه این کشور در این رابطه اظهار کرده که هیچ خبری در رابطه با فیلتر شدن جی میل ندارد. بیشتر مردم چین از سرویس VPN برای دور زدن فایروال بزرگ چین استفاده می کنند و تنها در هفته گذشته به دلیل مسدود شدن جی میل تعداد استفاده کنندگان VPN در این کشور بیش از 10 برابر شده است. در حال حاضر هم شرکت گوگل بنا به تقاضای مقام های چین از ارائه برخی وب سایت ها در نتایج موتور جست وجوی خود برای کاربران چینی خودداری می کند، به این ترتیب اگر شما در چین به جست وجوی واژه ای خاص بپردازید ممکن است برایتان بی نتیجه یا ناممکن باشد در حالی که در مکان های جغرافیایی دیگر نتیجه قابل قبولی به شما نمایش داده می شود. دقیقا به دلیل همین قوانین محدود کننده زیاد دولت چین، دائما بین این کشور و شرکت گوگل دعوا برقرار است.

یک فیلترینگ زیر پوستی
بارها شنیده‌ایم که کشورهای غربی مدعی اصلی برقراری آزادی در جهان هستند. به خصوص کشورهای اتحادیه اروپا معتقدند که دسترسی آزاد به اطلاعات و اینترنت برای همه کاربران این کشورها وجود دارد ولی همین کشورها هم به صورت زیر پوستی به مدیریت اینترنت می پردازند و به گونه ای دسترسی به سایت های ضد امنیت ملی و سایت های غیر اخلاقی را برای کاربران محدود می کنند که حتی خود کاربر هم به سختی متوجه این ماجرا می شود. به عنوان نمونه در فرانسه اقدامی صورت گرفته تا موتور جست و جوی بومی برای مردم این کشور طراحی شود. در این موتور جست وجو، کلیه نتایجی که به کاربر نشان داده می شود دستکاری خواهد شد. این کشور قانونی با نام LSQ را در سال 2001 به تصویب رسانده است و بر طبق این قانون کلیه ISPهای ارائه خدمات اینترنتی، موظف خواهند بود تا فعالیت های اینترنت و پیام های پست الکترونیک مشتریان خود را حداقل به مدت 1 سال، ذخیره و نگهداری کنند. در کشوری مانند انگلیس هم دسترسی به سایت های نژاد پرستی، تروریستی و غیر اخلاقی مسدود شده است و همچنین سازمان غیر دولتی و غیر انتفاعی "بنیاد نظارت بر اینترنت" مسئول تهیه فهرستی از وب سایت های غیر اخلاقی بوده و به مسدود کردن این سایت ها می پردازد.

و اما آمریکا
ادعاهای آمریکا در زمینه آزادی حقوق بشر، گوش همه را کر کرده است و باید دید که این کشور چه رویه ای را در زمینه نشان دادن محتوای اینترنت به مردم کشورش اتخاذ کرده است. به طور حتم آمریکا هم مستثنا از دیگران نیست و برخلاف آن چه که مردم تصور می کنند و دولت این کشور نشان می دهد، دسترسی به محتوای اینترنت برای شهروندان آمریکایی هم به صورت خاص محدود می شود. قانون گذاران این کشور در اقداماتی به صورت بسیار حرفه ای و نامحسوس، مانع از دسترسی برخی از گروه های جامعه به بخشی از محتوای اینترنت و وب سایت ها می شوند. البته آمریکایی ها تلاش کرده اند تا با تصویب قوانین مختلف از جمله قانونی با عنوان " نزاکت ارتباطات" یا همان Communications Decencey Act، دسترسی کاربرانشان به اینترنت را محدود کنند و شاید بتوان گفت که این آغاز کار این کشور در زمینه جدی تر کردن مقوله فیلترینگ باشد. همچنین کنگره این کشور قانونی را برای مسدود کردن محتوای اینترنتی غیر اخلاقی تصویب کرد و شرکت های عرضه کننده اینترنت مجبور شدند تا با ارائه نرم افزارهایی، اینترنت را در مبدا و یا در مقصد فیلتر کنند. این نرم افزارها قادر هستند تا با پیدا کردن یک سری کلمه های خاص در آدرس یک سایت اینترنتی، به آسانی دسترسی به آن وب سایت را محدود کرده و حتی در نمونه های پیشرفته تر، محتوای سایت را هم برای پیدا کردن کلید واژه ها و تصاویر موجود قبل از باز شدن آن بررسی کنند. البته تمامی این اقدامات در ظاهر برای حفظ سلامت کودکان و مراقبت از آن ها در مقابل خطرات موجود در اینترنت انجام می گیرد اما مقامات آمریکا، به شکل نامحسوسی از این شیوه ها برای بررسی محتوای وب سایت ها و حتی جاسوسی از کاربرانشان استفاده می کنند. حوادث 11 سپتامبر سال 2001 هم بهانه خوبی برای مقامات این کشور و حتی برخی از کشورهای اروپایی شد تا در استفاده و توسعه تجهیزات اینترنتی خود کمی سخت گیرتر عمل و در زمینه تولید محتوای اینترنتی، قوانین سختی تدوین کنند که حریم شخصی و آزادی های کاربران را به چالش بکشد. لایحه محافظت از کودکان در مقابل اینترنت (CIPA) هم یکی دیگر از مجموعه قوانینی است که کنگره آمریکا برای جلوگیری از دسترسی کودکان به محتوای غیر اخلاقی تصویب کرده است. بر اساس این قانون هم، مدارس و کتابخانه های عمومی موظف شدند تا برای انجام فعالیت های اینترنتی، فیلتر مربوط به سایت های غیر اخلاقی و حتی نرم افزارهای گفت وگوی آنلاین و شبکه های اجتماعی را فیلتر کنند.

ایتالیا، آلمان و کانادا
در میان کشورهای اروپایی، سخت گیرانه ترین قوانین مربوط به ایتالیاست، سانسور و فیلتر محتوای اینترنت در این کشور بسیار رایج است و براساس قوانینی که توسط دولت این کشور تدوین شده، از دسترسی عموم مردم به محتوای تمامی سایت ها خبری نیست. در ایتالیا برخی از سایت های خاص و حتی برخی از شبکه های تلویزیونی فیلتر شده اند. همچنین دولت و مقامات این کشور معتقد هستند که هر محتوایی در اینترنت که نشان دهنده فساد در دولت این کشور باشد باید برای مردم این کشور فیلتر شود. آلمان هم در دسته کشورهایی قرار می گیرد که به فیلترینگ محتواهای سیاسی می پردازد. به عنوان نمونه هر وب سایتی که مطلبی مبنی بر نفی هولوکاست منتشر کند، توسط این کشور فیلتر خواهد شد. البته فیلترینگ در زمینه دسترسی به وب سایت های غیر اخلاقی هم در این کشور وجود دارد. از اروپا که خارج شویم، بد نیست نگاهی هم به کانادا داشته باشیم. کانادا در میان کشورهای برتر در زمینه دسترسی به اینترنت قرار دارد و با این وجود دسترسی به وب سایت‌ها و محتوای اینترنتی که با تروریسم مرتبط باشد در این کشور مسدود خواهد شد. بعد از اتفاقی که در 11 سپتامبر افتاد، تمامی این قوانین بسیار محکم‌تر شدند و کلیه ISPها موظف شدند تا به ثبت اطلاعات تمامی فعالیت های اینترنتی کاربران از 6 ماه گذشته تا تاریخ فعلی بپردازند.

ایران و فیلترینگ هوشمند
در کشور ما به تازگی بحث جدیدی با عنوان فیلترینگ هوشمند مطرح شده است تا محتوای نامناسب اینترنت، به شکل درستی فیلتر شود و دسترسی کلی به وب سایت ها محدود نشود. خوشبختانه این بار فاصله حرف تا عمل برای اجرای پروژه فیلترینگ هوشمند، بسیار کم بود و این پروژه بسیار زود به فاز اجرایی خود رسید. در حال حاضر براساس گفته های وزیر ارتباطات کشور در فاز اولیه اجرای این پروژه قرار گرفته ایم و این پروژه با تست روی شبکه اجتماعی اینستاگرام، کار خود را آغاز کرده است. چندی قبل هم برنامه اینستاگرام به کاربران خود پیغام داد که قرار است در چند روز آینده تغییراتی در این شبکه به وجود آید اما به نظر می رسد آن چه که از سوی خود اینستاگرام اتفاق افتاده است با آن چه که کاربران ایرانی این شبکه در چند روز گذشته تجربه کرده اند کمی تفاوت داشته است. اینستاگرام صفحاتی که به نظر می رسید هرزنامه باشند را از لیست کاربران این شبکه اجتماعی حذف کرد که در این میان تعدادی صفحات پر مخاطب و تبلیغاتی هم حذف شدند. قبلا هم اعلام کرده بودیم که با اخطار قوه قضاییه درباره برخی مطالب منتشر شده در شبکه های اجتماعی تلفن همراه، مسئله لزوم نظارت بر شبکه های اجتماعی موبایلی، مطرح شد و دولت تعهد داد تا هر چه سریع تر به این وضعیت رسیدگی کند و برنامه هایی نظیر وایبر، واتس اپ و اینستاگرام را در صدر لیست خود قرار داد. خوبی ماجرا این بار این بود که این برنامه ها به صورت کامل فیلتر نشدند و قرار شد که به صورت هوشمند بخش هایی از این برنامه ها که باعث آسیب می شوند، محدود شوند. این رویکرد جدید نسبت به شبکه های اجتماعی و به طور کلی سایت های اینترنتی در کشور ما شایعات فیلتر شدن کامل شبکه های اجتماعی را تا حد زیادی کمرنگ کرد و باید گفت که این تصمیم یکی از بهترین تصمیماتی بوده که در چند سال اخیر به مرحله اجرا رسیده است. براساس تعریفی که توسط وزیر ارتباطات کشور برای فیلترینگ هوشمند مطرح شده است، این نوع فیلترینگ دسترسی به یک سایت را به طور کلی محدود نمی‌کند، بلکه تنها بخشی از محتوای سایت که به عنوان محتوای غیر اخلاقی تشخیص داده شده را مسدود می کند. حال باید دید که با اجرای آخرین فاز فیلترینگ هوشمند، چه تغییراتی در فضای فیلترینگ کشور به وجود می آید؟ اجرای موفقیت آمیز این طرح می‌تواند رضایت دولت و کاربران ایرانی را به صورت همزمان به همراه داشته باشد.