سنجشگرانه اندیشی !!!

تفکر ، توهم و تخیل هر سه از کارکردهای ذهنی هستند . عدم شناخت هر سه عبارت و تفکیک هر کدام ، این احتمال را بسیار قوت می بخشد که در این اندیشه هستیم که به تفکر مشغولیم ولی در واقع به تخیل می پردازیم و یا به توهم گرفتار شده ایم .

 

باور ذهنی هم که از این سه عمل ذهن حاصل خواهد شد نیز دارای همان صفات خواهد بود .

آن هنگام که قصد شناخت و تفکیک هر کدام از این سه ورزه ذهنی را داریم خود به ارزیابی دست زده ایم ، پس باید گفت که راه مشخص شدن این که ما مشغول کدامیک از این سه عمل هستیم و همچنین راه مشخص کردن جنس یک باور ذهنی از طریق ارزیابی و سنجش خواهد بود.

اما آن چه که این سه عملکرد ذهن را از هم تفکیک می کند ...

 

تفکر منطقی ، توهم و تخیل هر سه از کارکردهای ذهنی هستند . عدم شناخت هر سه عبارت و تفکیک هر کدام ، این احتمال را بسیار قوت می بخشد که در این اندیشه هستیم که به تفکر مشغولیم ولی در واقع به تخیل می پردازیم و یا به توهم گرفتار شده ایم .

باور ذهنی هم که از این سه عمل ذهن حاصل خواهد شد نیز دارای همان صفات خواهد بود .

آن هنگام که قصد شناخت و تفکیک هر کدام از این سه ورزه ذهنی را داریم خود به ارزیابی دست زده ایم ، پس باید گفت که راه مشخص شدن این که ما مشغول کدامیک از این سه عمل هستیم و همچنین راه مشخص کردن جنس یک باور ذهنی از طریق ارزیابی و سنجش خواهد بود.

اما آن چه که این سه عملکرد ذهن را از هم تفکیک می کند چیست؟

مراد از توهم فعل یا حالت کسی است که ، به حکم انگیزشی نا آگاهانه ، و برای اجتناب از رویارویی با واقعیت های دردانگیز و یا نامطبوع ، به آن چه خوش دارد واقعیت داشته باشد یا خوش دارد واقعیت پیدا کند نسبت واقعیت می دهد ، و سپس ، برای آن چه می خواهد باور داشته باشد توجیهاتی دست و پا میکند . نیز می توان گفت که مقصود از "توهم" عقیده یا انتظاری است که مبتنی بر آمال و آرزوهاست ، نه بر چیزی که آدمی برای واقعی انگاشتن اش دلیل دارد . (۱)

اما مقصود از "تخیل" فعل یا فرآیندی است که آدمی در آن آگاهانه چیزی را تصور می کند که ، قبلا هرگز در عالم واقع ، آن را کاملا ادراک و احساس نکرده است . (2)

تفکر به معنای خاص و منطقی آن در منطق قدیم چنین مورد تعریف قرار گرفته است : مرتب ساختن امور معلوم برای رسیدن به کشف مجهول . به عبارت ساده تر تفکر یعنی تجزیه ، ترکیب ، نظم دهی و تحلیل اطلاعات و معلومات قبلی برای رسیدن به معلومات تازه . (3) توضیح واژه معلوم نیز کمک بیشتری برای فهم دقیق تر جمله مورد فوق می کند . معلوم آن تصویری است که برای ما واضح و متمایز (قابل توضیح و تفکیک) باشد .

به کمک این توضیحات بسیار اندک ، مرز میان توهم و تخیل و تفکر منطقی تا حدی روشن شد . اگر فردی تصویری که در واقعیت وجود ندارد و یا خود با آن روبرو نشده ، فقط تصور کند قدرت تخیل خود را به کار گرفته . اما اگر این گونه بپندارد که وجود دارد به واقعیت پشت کرده و از آن دور شده است ، و این فرد دستخوش توهم شده است.

حال نسبت هر کدام از این ورزه های ذهنی با سنجشگرانه اندیشی چیست؟

همان گونه که در گفتارهای قبلی (چیستی تفکر انتقادی و اهمیت آن در تحصیل علم و اطلاعات) بیان شد ، مهارت های تفکر انتقادی شامل 1- استنباط ، 2 – شناسایی مفروضات ، 3- استنتـاج ، 4- تعبیـر و تفسیـر ، 5- ارزشیابی استدلالهای منطقی است.

تخیل و سنجشگرانه اندیشی

برای فهم و استنباط یا تعبیر و تفسیر و همچنین برای شناسایی مفروضات یعنی مهارتهای 1 و 2 و 4   ،  آن چنان که دیلتای فیلسوف آلمانی نشان داده ، نیازمند دوباره تجربه کردن و زیستن  هستیم (از طریق پا در کفش صاحب نظر کنیم و خود را جای او بگذاریم) و با این جابجایی و همدلی می توانیم دریابیم که چه شده است که کسی به مدعا یا دلیلی رسیده است و اساسا مدعا یا دلیلش دقیقا چه معنایی دارد .(یعنی ناظر به کدام شرایط و موضوعات و مسائل است) . این جابه جایی و همدلی (اگر امکان تجربه واقعی وجود نداشته باشد) به مدد نیروی تخیل امکان پذیر است.

آرزو اندیشی (توهم) بر علیه سنجشگرانه اندیشی

توهم همان طور که بیان شد  اعتقاد معتقد بودن به درستی و واقعیت چیزی است بدین علت که مطلوب است

این نحوه از اندیشیدن را مغالطه آرزو اندیشی نیز می نامند . این مغالطه یک الگوی اندیشه فوق العاده شایع و بسیار وسوسه انگیز است .  زیرا به ما این امکان را می دهد که از حقایق ناخوشایند اجتناب کنیم . آرزو اندیشی در شکل های افراطی ، نوعی خود فریبی و در شکل های خفیف تر ، خوش بینی ای ناموجه است . شگفت انگیز است که برخی افراد حاضرند دست به هر کاری بزنند و اقدام به دلیل تراشی کنند تا از مواجهه با شواهدی که با آرزو اندیشی شان سازگار نیست اجتناب کنند . (4)

پر واضح است که این الگوی بسیار شایع اندیشه  ، کاملا در خلاف سنجیدن و تفکر ارزیابانه است . این مغالطه که از حد یک مغالطه فراتر است و یک سبک و نظام (الگو) اندیشیدن است علاوه بر این که برخاسته از خود فرد است ، همچنین می تواند متاثر از نهادها یا نظام هایی باشد که بر روی ذهن افراد و عملکرد آن تاثیر گذار هستند باشد.این نظام ها یا نظام آموزشی و یا نظام تربیتی محیط (خانواده یا جامعه) و یا نظام های سیاسی می توانند باشند .

چنان که نظام های سیاسی توتالیتر از همین الگوی اندیشیدن بهره می برند .  نمونه این نظام های سیاسی ، فاشیسم ، نازیسم و همچنین کمونیسم بوده اند . (اندیشه آرزوی محقق شدن مدینه فاضله)

چنان که مشخص است آرزو اندیشی نه تنها خود حاصل عدم سنجیدن تئوری ها (در مقام نظر) و رفتارها و واقعیات ( در مقام عمل) است ، علاوه بر آن خود مانعی برای عدم سنجیدن دقیق تئوری ها و برنامه ها و همچنین عملکردها نیز هست.

به این ترتیب آرزواندیشی خود مولد و موجد بسیاری از مغالطات دیگر (همچون مغالطات در آمارهای عملکرد و ...) خواهد بود.

همچنین ایجاد وضعیت پیام رسان را بکش یا تسلط فریب کاران یا خشونت ورزان . (مراجعه شود به گفتار نقد و چگونگی‌های آن در ایران)

آرزو اندیشی به نوعی مخدر و افیون است و بسیار می تواند خطرناک باشد زیرا بین ما و واقعیت پرده می اندازد

باید دید که هر کدام از ما تا چه حد معتاد به این الگوی ذهنی هستیم ، و تا چه میزان از سنجشگرانه اندیشی به دوریم.

 

توضیح : تخیل و توهم در قلمرو عقلانیت و همچنین اخلاق نقش و اهمیت بسیار زیادی دارند ، جهت مطالعه بیشتر به مقدمه استاد ملکیان بر کتاب "دنیایی را تصور کن : فلسفه به زبان ساده" مراجعه شود یا کتاب "حدیث آرزومندی" از ایشان  که این مقاله مجددا  در آن به چاپ رسیده است.

  

---

 

1- مصطفی ملکیان - مقاله "تخیل آری ، توهم نه" - مقدمه بر کتاب دنیایی را تصور کن

 2- همان

3- کتاب "درآمدی بر آموزش منطق" – علی شیروانی

4- کتاب "اندیشیدن ، فرهنگ کوچک سنجشگرانه اندیشی" – نایجل واربرتن